نشریه مطالعات ملی
پیاپی 1 (پاییز 1378)

ارایه ی راهکارهای تقویت پیوندهای اجتماعی اقوام مختلف، و بررسی موانع دستیابی به وحدت و همبستگی درجوامع چندقومی، رسالتی است که به لحاظ نظری برعهده ی اندیشمندان و متفکران نهاده شده است. لذا بر آن شدیم تا با برگزاری میزگرد تحت عنوان «همبستگی ملی و وفاق اجتماعی» درباره شیوه های تحکیم وحدت اجتماعی، نظریات جمعی از استادان دانشگاه ها را جویا شویم.
شرکت کنندگان در این میزگرد عبارت بودند از: آقایان دکتر داور شیخاوندی استادیار جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد شمال تهران)، دکتر مسعود چلبی دانشیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر صادق زیباکلام دانشیار علوم سیاسی دانشگاه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دکتر حمید احمدی استادیار علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دکتر محمدرضا حافظ نیا استادیار جغرافیای سیاسی و مدیر گروه جغرافیای دانشگاه تربیت مدرس و دکتر مجتبی مقصودی عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر مسیول «فصلنامه مطالعات ملی».

«پیدایش احساس تازه ای از ناسیونالیسم ایرانی که با اشکال شناخته شده ی ناسیونالیسم به مفهوم اروپایی آن تفاوت دارد، زمینه ها را برای بحث پیرامون پیدایش و گسترش جامعه ی مدنی تازه ای در ایران و فراهم ساخته است. این چهره ی تازه از ناسیونالیسم ایرانی ریشه در اندیشه واحساس عمومی ایرانیان دارد، و آمیخته ای از منش بارز ایرانی و ارزش های اسلامی است».
عبارت یاد شده فرازی از سخنان دکتر پیروز مجتهدزاده است که در همایش دو روزه ی «هویت ایرانی در پایان قرن بیستم» در دانشگاه لندن ایراد شد.
بخش فارسی مرکز مطالعات خاور نزدیک و میانه دانشگاه لندن و موسسه ی یوروسویک (Urosevic) به پیشنهاد و مدیریت آقای دکتر پیروز مجتهدزاده و خانم دکتر نرگس فرزاد، همایش «هویت ایرانی در پایان قرن بیستم» را در 26 و 27 فروردین ماه 1377 برابر با 15 و 16 آوریل 1998 میلادی در لندن برگزار کرد.

موانع ایجاد همبستگی ملی میان گروه های افغان
«من به نمایندگی از سوی اکثریت ملت افغانستان به شما عرض می کنم که نه حکومت دلخواه پاکستان یعنی حکومت طالبان را به عنوان حکومت قانونی و مشروع به رسمیت می شناسیم و نه حکومت آقای ربانی را. ما خواهان حکومت قانونی در افغانستان هستیم و حکومت مشروع از نظر ما، حکومتی است که مورد حمایت اکثریت مردم باشد».
این سخنان را گلبدین حکمتیار، نخست وزیر دولت ایتلافی برهان الدین ربانی، در سمیناری بیان کرد که برای بررسی تحولات افغانستان، در آبان ماه گذشته، در تالار شیخ مرتضی انصاری دانشگاه تهران برگزار شد.
شرکت کنندگان در این سمینار عبارت بودند از: دکتر پیروز مجتهدزاده، استاد دانشگاه لندن و گلبدین حکمتیار رهبر حزب اسلامی افغانستان. این دو به بررسی وضعیت داخلی افغانستان و سهم این کشور در شکل گیری معادلات سیاسی در عرصه ی بین المللی پرداختند. هم چنین موانعی را که سد راه همبستگی و وفاق ملی در این کشور می شود، مورد بررسی قرار دادند.
دکتر مجتهدزاده با اشاره به مشترکات تاریخی میان دو کشور ایران و افغانستان، به بیان این موضوع پرداخت که در طول تاریخ، این دو سرزمین، به همراه شماری از دیگر کشورها که در فلات ایران زندگی می کردند و مجموعا یک «مشترک المنافع چند ملیتی» را تشکیل می دادند، همواره براساس سنتی اداره می شدند که مطابق آن هرگاه رهبران حاکم از ادامه ی حکومت ناتوان می گشتند، نیرویی تازه از گوشه ای از این فلات پهناور به پا می خاست و با ساقط کردن حکومت قبلی، مشروعیت لازم برای حکمفرمایی بر سراسر این فلات را کسب می کرد.
تنها بعد از مرگ نادرشاه افشار بود که این «مشترک المنافع» به دو کشور ایران و افغانستان تقسیم شد و بعدها دوازده کشور دیگر نیز از دل ایران سر برآوردند.

ساماندهی فرهنگی یکی از مباحث بحث انگیز و پیچیده ی جهان امروز است و به همین جهت دولت ها با توجه به اهمیت قاطع فرهنگ در فرایند اداره و کنترل جامعه، سعی در شکل دهی جریانات فرهنگی دارند. موفقیت و یا عدم موفقیت دولت ها در تداوم سلطه ی خویش، بیش از هر چیز، به توانایی آنان در تاثیرگذاری بر عرصه ی فرهنگ مربوط می شود یا توجه به این مساله است که حساسیت شدید دولت ملت ها درخصوص جهانی شدن فرهنگ قابل درک می گردد، و این که چرا تلاش کشورهای غربی در جایگزینی فرهنگ های ملی ب فرهنگ تاثیر پذیرفته از مفاهیم و ارزش های سرمایه داری غربی مقاومت فراوان به دنبال داشته است. کتاب رسانه ها و ساماندهی فرهنگی، تدوین کنت تامپسون به مجموعه ای از مباحث متنوع درخصوص فرایند جهانی شدن فرهنگ می پردازد. این کتاب را انتشارات سیج در 248 صفحه به بازار عرضه کرده است.
کنت تامپسون از استادان معتبر دانشگاه آزاد انگلستان در رشته ی جامعه شناسی است. وی در این کتاب سعی داشته است تا خواننده را با طیف گوناگون و در عین حال به هم پیوسته ای از نظریات محققان انگلیسی در باب جهانی شدن فرهنگ آشنا گرداند؛ چه این واقعیت وجود دارد که جهان به سوی وضعیتی کاملا متفاوت از لحاظ فرهنگی به پیش می رود؛ وضعیتی که آگاهی از کم و کیف آن اهمیتی بسزا دارد.
آبشخور نظریات تامپسون و دیگر نویسندگان مطرح در این کتاب بر این اسطوره استوار است که فرهنگ سرمایه داری، به دلیل دارا بودن ویژگی های جهانشمول، در نهایت دیگر فرهنگ ها را در خود فرو خواهد برد. دیدگاه مسلط در کتاب رسانه ها و ساماندهی فرهنگی، بر این اساس بنیان گرفته که فرایند جهانی شدن فرهنگ غیرقابل اجتناب و در عین حال توجیه پذیر است. اما از نظر تیوری سازان، مشکل همشکلی فرهنگی به دور مانده است و درواقع ضعف تیوریک مبحث فرهنگ جهانی سرمایه داری، همانا عدم توجه به ضرورت وجودی تفاوت های فرهنگی و یا به عبارت دیگر، لزوم پذیرش گونه گونی نظام های فرهنگی است. در اصل، تیوری سازارن غربی از یاد برده اند که این کثرتگرایی فرهنگی و فرهنگی است که امکان تداوم حیات و پویایی جوامع بشری را فراهم می سازد و همسانی و همسویی مطلق، نهایتا جز اضمحلال و پوسیدگی به بار نخواهد آورد. فرایند سلطه ی جهانی فرهنگ غرب، پیش از آن که نتیجه ی پویش درونی این فرهنگ و قوام و انسجام آن باشد، ناشی از تفوق اقتصادی بعد از جنگ دوم جهانی است که فرصت مغتنی برای اشاعه ی مفاهیم فرهنگ سرمایه داری در اختیار جوامع غربی قرار داد. اما امروزه با وقوع توسعه ی اقتصادی در برخی کشورهای جهان، و کوشش دیگر کشورها برای رفع عقب ماندگی، این وجه از تفوق کم رنگ شده، روزبه روز نیز کم رنگ تر خواهد شد، و در نهایت فرهنگ ملی جوامع امکان ابراز وجود و مقابله با سلطه ی فرهنگ غیربومی را به دست خواهند آورد.

این واقعیتی غیرقابل کتمان است که ایجاد فضایی معقول برای تعامل گروه ها و جوامع متفاوت، نیاز به شناخت عواملی دارد که در ایجاد ارتباط بین افراد موثرند. در این رابطه کتاب «فروفکنی تفاوت ها: ارتباط موثر میانگروهی»، نوشته ویلیام گادیکانست اثری سودمند است. این کتاب را انتشارات سیج در 256 صفحه به جامعه ی علمی عرضه کرده است. گادیکانست که از استادان برجسته ی «ارتباط کلامی» دانشگاه دولتی کالیفرنیا در فولر تول است، در این کتاب و دیگر کتاب های خود، سعی دارد به ایجاد یک تیوری جامع در خصوص «ارتباط میانگروهی» دست یابد.
نویسنده در طول کتاب عواملی را که در شکل گیری ادراک انسان ها درخصوص ایجاد ارتباط با دیگران موثر هستند، مشخص و بررسی می کند. در این چارچوب او با تکیه بر مجموعه ای از نظریات و آثار محققان ارتباطات، از دیدگاهی آکادمیک رابطه ای منطقی بین مقررات هر گروه و محیط اطراف آنها می یابد و بر این اساس توجیه می کند که چگونه می توان برای افراد خارج از گروه قومی یا زبان و یا فرهنگی، در این محیط جایگای متناسب یافت هدف این است که از احتمال تاثیر مخرب روش های گوناگون ارتباطی، متاثر از فرهنگ های متفاوت در ایجاد ارتباط موثر، جلوگیری کرد.
گادیکانست در کوشش برای تعیین عناصر موثر در ارتباط موفق بین گروه های متفاوت، تمام تاکید خود را بر نتیجه ی ارتباط بین افراد، قرار می دهد. به عبارت دیگر، معیار او درخصوص توانایی یا عدم توانایی ایجاد ارتباط، بستگی به نتیجه ی تعامل دارد. او توجه چندانی به فرایند دستیابی به ارتباط ندارد. از نظر او قضاوت در مورد توانایی ارتباط افراد می بایستی متکی به نهایت فعالیت آنان باشد؛ اما در این مورد از درک این نکته عاجز می ماند که ارتباط می بایستی متناسب با زمان، شخص و چارچوب شناختی دیگر افراد جامعه صورت گیرد. آنچه رفتار و تصورات انسان ها را، به دور از وابستگی های قومی و زبانی شکل می دهد، هنجارها و قواعد حاکم بر فرایند ارتباط است؛ هنجارها و قواعدی که معمولا به جهت آگاهی کامل از آنان و نیز تنیدگی کاملشان در متن جامعه توجهی برنمی انگیزد، و این موضوع است که نویسنده نیز به راحتی از کنار آن می گذرد.

«تنوع قومی و سهم آموزش و پرورش در روند شکل گیری ملت پاکستان» کتابی است به قلم آفتاب ای قاضی که انتشارات ونگارد پاکستان در سال 1994 در 192 صفحه منتشر کرده است.
کتاب به بررسی تاثیر مسایل قومی و ملی بر سیاست های آموزشی در روند شکل گیری دولت ملی در جوامع در حال توسعه، به ویژه کشور پاکستان می پردازد.
پس از جنگ جهانی دوم دولت ملت ها به دو طبقه تقسیم شدند: دولت ملت های با تاریخ و بدون تاریخ، وظیفه ی ملل با تاریخ پس از استقلال عمدتا رسیدن به وحدت و تشکیل ملتی واحد است. حال آن که ملل بدون تاریخ علاوه بر تشکیل ملتی واحد وظیفه ی تشکیل دولتی واحد را نیز برعهده داند (ص 1 پیشگفتار).
اغلب ملل بدون تاریخ، در روند توسعه با مشکلاتی نظیر: توسعه نیافتگی شالوده های اجتماعی اقتصادی، وجود مرزهای ناهمگون، ملیت ها و گروه های قومی غیرمنسجم و... مواجه اند. در این جوامع، سهم رهبران پدید آورنده ی دولت در پیشبرد ملی گرایی قابل توجه است. چنین ملی گرایی معمولا از طریق فرایند اجتماعی کردن آموزش انگیزه های توسعه ی اقتصادی و یا با به کارگیری روش های خشن تحقق یافته است.
آموزش رسمی که به طور معمول به عنوان ابزار اجتماعی سازی در سطح ملی شناخته می شود، در میان ملل تازه استقلال یافته ی بدون تاریخ، پیش از آن که به کار توسعه ی سیاسی و تقویت دولت های ملی بیاید، ناچار به حل و فصل مسایل قومی ملی است.
دلایل این امر چیست؟ چرا سیاست های آموزشی که در ابتدای امر برای گسترش روند اجتماعی سازی ملی برنامه ریزی شده اند، عملا یا به کار توسعه نمی آیند، و یا در راه توسعه ی محلی و ملی به موانع اجتماعی و فرهنگی تبدیل می شوند؟